Στην καθημερινότητα χρησιμοποιούμε τη φράση «είσαι νάρκισσος» για να αποδώσουμε αρνητικά χαρακτηριστικά, όπως ο σνομπισμός, η φιλαρέσκεια κ.α. Και, μάλιστα, αυτό φαίνεται να έχει προκύψει από το γεγονός ότι στην ακραία του μορφή ο ναρκισσιμός θεωρείται παθολογία, δηλαδή μία δύσκολη κατάσταση που επιφέρει δυσκολίες στο άτομο και στις σχέσεις που αναπτύσσει με τους άλλους.
Παρόλα αυτά, λίγοι γνωρίζουν ότι ο ναρκισσισμός συναντάται πρώτη φορά στη βρεφική ηλικία και αποτελεί όχι μόνο φυσιολογική αλλά και αναγκαία φάση της ανάπτυξης του ατόμου. Και θα δούμε αμέσως γιατί και πώς:
Η φάση του ναρκισσισμού αφορά στην αυτό-εξερεύνηση, η οποία προϋποθέτει την ανακάλυψη της αυτοεικόνας μας, και αφορά σε ένα είδος «έρωτα» με τον εαυτό, ο οποίος φαίνεται να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το βλέμμα των σημαντικών άλλων της ζωής μας απέναντί μας και από την αξιολόγηση που εκείνοι μας δίνουν ήδη από τους πρώτους μήνες της ύπαρξής μας.
Στην αρχή της ζωής του, το βρέφος δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί πως είναι ένα ξεχωριστό πλάσμα. Χρειάζεται χρόνο για να συνειδητοποιήσει πως δεν βιώνει πλέον μια συμβιωτική σχέση με τη μητέρα του, όπως εκείνη που βίωνε ως έμβρυο, αλλά αποτελεί ένα νέο πλάσμα με δικό του σώμα και δικά του όρια. Ο Lacan, τοποθετεί αυτή τη διαδικασία στο πλαίσιο του ναρκισσισμού, τον οποίο χρονολογεί στον έκτο περίπου μήνα ζωής. Σε αυτή τη φάση το βρέφος είναι σε θέση να καταλάβει τον εαυτό του στον καθρέφτη να αντιληφθεί δηλαδή ότι το είδωλο που κοιτάει είναι δικό του και ότι δεν πρόκειται για κάποιο άλλο βρέφος που παρακολουθεί από την απέναντι θέση. Πράγματι, αν παρατηρήσουμε ένα μωρό έξι μηνών θα διαπιστώσουμε πως, όταν βρίσκεται μπροστά στον καθρέφτη, συνήθως σαγηνεύεται από τη μορφή του, καθηλώνει το βλέμμα του και διατηρεί το ενδιαφέρον του για αρκετή ώρα, σε αντίθεση με την αντίδραση άλλων θηλαστικών, όπως π.χ. οι χιμπατζήδες, οι οποίοι, στην αντίστοιχη συνθήκη, αποσύρουν σχεδόν αμέσως το ενδιαφέρον τους θεωρώντας πως το είδωλό τους αφορά σε κάποιον άλλο χιμπατζή που τους περιεργάζεται.
Σύμφωνα με τον Freud και πολλούς ακόμη θεωρητικούς, η κατάκτηση της ικανότητας του βρέφους να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ξεχωριστό από τους άλλους, προϋποθέτει την προοδευτική εξέλιξη κάποιων φάσεων, η έναρξη των οποίων συμπίπτει με τη γέννηση. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση:
Αρχικά, μιλούμε για την αυτοερωτική φάση, κατά την οποία το βρέφος δεν βιώνει τον εαυτό του ως ξεχωριστό υποκείμενο. Δεν έχει αίσθηση του σώματός του και κατ’ επέκταση δεν αντιλαμβάνεται το σώμα του παρά ως θραύσματα οργάνων. Επίσης, ικανοποιεί τις ενορμήσεις του, μέσα από τα όργανα που αποτελούν πηγή των ενορμήσεων αυτών. Π.χ. κατά τον θηλασμό, το βρέφος αντλεί ευχαρίστηση από το στόμα του και από το στήθος της μαμάς του, δηλαδή από μερικά όργανα του σώματος του δικού του και της μητέρας του.
Έπειτα, ακολουθεί η φάση του πρωτογενούς ναρκισσισμού, η οποία προϋποθέτει την αίσθηση του βρέφους ότι είναι ένα ενιαίο σώμα και όχι κατακερματισμένα κομμάτια του εαυτού του. Ωστόσο, υπό φυσιολογικές συνθήκες, δεδομένου ότι οι ανάγκες του βρέφους τείνουν να ικανοποιούνται στιγμιαία, δεν προλαβαίνουν να αναπτυχθούν και να βιωθούν ως ανάγκες. Π.χ. όταν το μωρό πεινάει, κλαίει, συνήθως η μητέρα ανταποκρίνεται άμεσα σε αυτή του την ανάγκη, δίνοντάς του γάλα. Ως αποτέλεσμα, το βρέφος αισθάνεται παντοδύναμο. Βρίσκει τον εαυτό του στο κέντρο του κόσμου, και, η αλήθεια είναι πως για τους περισσότερους γονείς, αυτό είναι μία αλήθεια.
Σταδιακά, όμως, οσο αυτή η φάση εξελίσσεται, το βρέφος, αναπόφευκτα, έρχεται με περιπτώσεις κατά τις οποίες η άμεση ικανοποίηση κάποιας ανάγκης του δεν είναι εφικτή. Π.χ. όταν πεινάει και η μητέρα του δεν βρίσκεται δίπλα του να το ταΐσει. Αυτές ακριβώς τις στιγμές, το αίσθημα της παντοδυναμίας στο οποίο προαναφερθήκαμε, έρχεται στην επιφάνεια προκειμένου να «μαλακώσει» το άγχος θανάτου που προκύπτει από τη μη-ικανοποίηση της εκάστοτε ανάγκης του.
Συμπερασματικά, λοιπόν, ο ναρκισσισμός σε αυτή τη φάση ζωής, αποτελεί προστατευτικό παράγοντα απέναντι στο άγχος αφανισμού και επιτρέπει στο βρέφος να ενοποιήσει το μέχρι πρότινος φαντασιακά κατακερματισμένο σώμα του.
Υπό αυτή την έννοια, ο πρωτογενής ναρκισσισμός αφορά σε μία όχι μόνο φυσιολογική αλλά και απαραίτητη φάση της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του ανθρώπου, η οποία δίνει τη σκυτάλη στον δευτερογενή ναρκισσισμό.
Σε αυτή τη νέα φάση, το βρέφος ενοποιεί το Εγώ του. Δηλαδή, δεν αντιλαμβάνεται απλά τον εαυτό του ως ένα σύνολο οργάνων αλλά είναι σε θέση πλέον να αισθανθεί ότι το σύνολο αυτό του ανήκει, είναι δικό του και αποτελεί μέλος ενός ενοποιημένου ψυχισμού.
Κατά τη διάρκεια αυτών των φάσεων, το βρέφος είναι βαθιά στραμμένο στον εαυτό του. Και μάλιστα, δεν θα μπορούσε να συμβαίνει κάτι διαφορετικό, μιας και τούτη η διαδικασία είναι ο μόνος δρόμος για να αντιληφθεί κανείς τον εαυτό του, να αποκτήσει αίσθηση της αυτοεικόνας του, να συγκροτήσει την ταυτότητά του και να διαμορφώσει τις συνθήκες που θα οδηγήσουν στην ομαλή ψυχοσεξουαλική εξέλιξή του.
Είναι προφανές ότι χωρίς την αυταρέσκεια του ναρκισσισμού θα ήμασταν έρμαια αδιαφοροποίητων σχέσεων. Ας μην ξεχνούμε, λοιπόν, πως ο εαυτός μας είναι υπέροχος σε όλες του τις εκφάνσεις και την επόμενη φορά που θα απογειωθούμε σε μία φιλάρεσκη σκέψη ας μην σπεύσουμε να μας δικάσουμε για αυτό…
COMMENTS